Lur bat haratago euskaraz inoiz idatzi den eleberri mardulena da, eta askoz gauza gehiago ere bai. Historia handi, eder, mamitsu, liluragarri bat kontatzen digu beste hamaika istorio txiki, bitxi, jakingarriren bitartez, irakurlea bere giroan blaituz eta bere sarean harrapatuz, denbora luzerako. Izan ere, XVII. mendeko Nafarroara garamatza egileak: familia handikia dira Etxegoiendarrak, urte luzez erbestean egonak Gaztelako inbasioari aurre egiteagatik baina agintari berriekin ostera adiskidetuak, eta etxeko seme bigarrena dugu Joanes, eleberriko protagonista eta kontalaria. Bi munduren artean sentitzen da etengabe Joanes Etxegoien: arbasoen heroitasuna eta gurasoen pragmatismoa, zientziaren argia eta erlijioaren abaroa, tradizioaren babesa eta modernitatearen deia, lurra eta itsasoa, Europa eta Amerika, katolikoak eta luthertarrak... Halakoxea baitzen sasoi hura ere, kontraesanez eta zalantzaz betea.
Bi istorio ezberdin eta guztiz liluragarri dauzka eleberri honek, elkarrekin korapilatuak kontakizun biribila osatzeko: batean Konrad baroiseme suitzarra ageri zaigu, erromantizismoaren izpirituaz blaitua, eta beronen alaba Gadea, mistizismorako joera duen moja bihurtuko dena; beste kontagaian Diego dugu protagonista, Espainiako herri txiki batean jaioa eta, haurtzaro krudel baten ondoren, erresuminez beteriko faxista bihurtuko dena. Trebeziaz eta maisutasunez idatziriko mila jirabiraren ostean, Espainiako gerra zibilaren garaian elkartuko dira bi hariak, amaiera harrigarri batean. Edertasuna eta krudeltasuna, bihozberatasun osoa eta krudelkeriarik ankerrena... sentimendu guztiz kontrajarriak lotu ditu Irigoienek eleberri bikain honetan, gairik sakonenak eta abentura bizienak idazkera gozatsu baten bitartez elkarturik.
A partir de la història de la família Garayalde i del caseriu de Babilònia, Irigoien dibuixa tota una cosmogonia del poble basc. Les creences màgiques, les forces tel·lúrriques i el poder de la natur
Lur bat haratago es la novela mas larga escrita en la historia de la literatura vasca, y de esta manera se convierte tambien en la traduccion mas larga; sin embargo no es la extension de este trabajo su valor mas destacable, sino su autenticidad, asi como su originalidad. Autor y adaptador Joan Mari Irigoien y Jorge Gonzalez Aranguren, han conseguido, trasladarnos al corazon del mismo Navarra del siglo XVII, con un lenguaje con resonancias de otra epoca pero de facil acceso al lector de nuestros dias, sin perder un apice de su riqueza. Pero lo mas fascinante resulta el tener acceso a traves del castellano a ese universo creado genuinamente en euskera, y el cual los autores han sido totalmente fieles.Los Etxegoien, una familia de noble estirpe, vuelven a su lugar de origen tras años de destierro a causa de su enfrentamiento a la invasion castellana. El protagonista de la misma es Joanes, el hijo segundo de la familia. Un joven que se debate entre dos mundos: entre la heroicidad de sus antepasados y el pragmatismo de sus padres, entre la luz de la ciencia y el peso de la religion, entre el amparo de la tradicion y el influjo de la modernidad, entre el catolicismo y el luteranismo... Esta novela es un fiel reflejo de una epoca llena de controversias y muchas convulsiones.
Ortzean zehar egindako bidaia magiko zoragarria da liburua: Belunen emakume eder bat ezagutu nuen: Artizar, baita haren suhia ere: Saturno. Eta hona itzultzear nintzenean, hantxe zeuden biak ni agurtu nahian. Eta oroigarri gisa Artizarrek bere zapia eman zidan, nik berari eman nionaren truke. Gero Saturno hurbildu zitzaidan: Sirio, tori iluntasun hazi hau heure herrian ereiteko, esan zidan. Hondarrale beltz baten antza zuen hazi hark. Eta haziaren truke, lupan bildua nuen argi izpi batekin eraztun bat moldatu... eta eraztuna eta argi hazi bat erregalatu nizkion Saturnori....
Poesia-liburu berri bat dakarkigu Joan Mari Irigoienek: ÓSorgin-argien ehizan". Bidaia-kaier baten antzera, Kanariar irletako txokoen tituluak ematen dizkie poemei, baina mamiak ez du hainbesteko zerikusirik hango bazterrekin; izan ere, egileak bere sakoneko kezkak dakarzkigu olerki-itxurapean. Batetik, liburuaren lehen partean, poema sozialak dei ditzakegunak datoz: gerraren eta inperialismoaren arbuioa, injustizia guztien salaketa, handikien kontrako aldarria. Bestetik, bigarren partean, poesia espiritualagoari egiten dio bidea, eta goranahi horren isla da hirugarrengo partea ere, Leiren kokaturikoa eta argitasunezko esperientzia bat kontatzen duena.
Borrokalari sutsua izan da beti amona Kontxi, zalantzen artean bizi izan da bere alaba Teresa, eta telebistan atera eta modelo izatea beste ametsik ez du biloba Inesek. Familia bitxi batean girotu eta emakumezko pertsonaietan oinarriturik, umorea eta kritika soziala uztartzen ditu Irigoienek nobela honetan. Gizartea aldatzeko borroka egin edo uraren korronte nagusiak eraman gaitzan uztea, komunikabideek inposatzen dizkiguten eredu estetikoak geureganatu edo bizkar ematea... horiek dira, besteak beste, nobelan azaltzen diren gaietako batzuk. Ia ezer ez baita garbi eta purua, denok gaude nahasiak, eta hortik titulua ere: komunista bai, baina atzetik .com erantsita.
Azpil herriaren zanpaketa eta desegitea kontatzen du nobela honek, eta herri horrek bizirik irauteko egiten dituen ametsak eta borrokak. Idazlearen jaioterri Altza ikus dezakegu hor, ondoko hiriburuak irentsi eta urbanismo txikitzaile batez desitxuratua, baina baita Euskal Herriaren bizinahi eta eutsi beharra ere Francoren diktadurapean, edo Pinocheten estatu-kolpea Chileko presidente Allenderen kontra, iparramerikarren laguntzaz. Kontakizun bixi eta gozoa da Oilarraren promesa, utopiaren errebeldia eta idealismoaren samurtasuna elkartzen dituena, freskotasunez eta baita injenuitate apur batez ere. Izan ere, hauxe da Joan Mari Irigoienek idatzitako lehen nobela, gaztetan Hego Amerikako errealismo magikoaren eraginpean ondua eta hiru hamarkadaren ondoren goitik behera berrituta aurkezten duguna, idazleak zati handiak kendu eta berri batzuk erantsi eta gero. Oraindik ere bizirik baitaude munduko handi-mandien gehiegikeriak, txikien protestak, eta horren ondorioz sorturiko literatura.
